Наурыз айы туғанда…

Наурыздың бес мың жылдық тарихы бар дейді ғалымдар. Парсы тілінен аударғанда «жаңа күн» деген мағынаны білдіретін мейрам бүгінде бірліктің, ынтымақтың мерекесі деген сипат алып келеді. Алайда, шындығы керек, өзіміздің жаңа жылымызды қаңтардағы мерекедей неге күтпейміз? Күн мен түн теңелген уақытта барша ұлыс, бай мен кедей, кәрі мен жас бір табақтан, бір дастархан басында дәм татып отырса қандай ғанибет?!

Бұрын қалай тойладық?
Батыстық (Григориян) күнтізбеде табиғаттың маусымдық өзгерісі мен астрономия заңдылықтары есептелмеген. Табиғат пен ғарыш заңдылығы ескерілген жаңа жыл 22 наурыздан басталады. Бұл күн мен түннің теңеліп (12 сағат күн, 12 сағат түн), 6 ай қыстың (суық мезгіл) 6 ай жазға (жылы мезгіл) ауысатын мезгілі. Қазақтың танымымен айтсақ, Ұлыстың ұлы күні.
Наурызды тойлаудың өзіндік ерекшелігі бар. Дәстүр бойынша бұрын Наурыз мейрамын көрісуден бастайтын. Кейін ол ұмытыла бастап, Қазақстанның батыс өңірлерінде ғана «Амал күні» деп тойланып жүрді. Қазір бұл дәстүр қайта жаңғырып, барлық аймақтарда аталатын болды.
Көрісуден кейін жұртшылық, әсіресе, жастар жағы таң шапағатын қарсы алып, арықтарды тазалап, көшет отырғызған. Мейрам одан әрі халық ойындарымен, ән салып, би билеумен, ақындар айтысымен, күреспен, бәйгемен жалғасып кете беретін де, түнге қарай Алтыбақан айналасындағы тамашамен аяқталған. Бұл күнде күмбірлі күй тартылып қана қоймай, кетіскендер бекісіп, ренжіскендер кешісіп, бітімге келген. Қайырымды істер жасалған. Көрші-қолаң бір-біріне құттықтау айтып, наурыз көжелерінен дәм татқан.
Кей өңірлерде 22 наурызды «Қызылбастың наурызы» деп те атаған екен (Қызылбас – Иран, бұрынғы Парсы елінің қазіргі атауы).
Наурыз мерекесі 18 ғасырға дейін Ежелгі Грекияда, Ежелгі Римде, Ұлыбританияда аталып, 1700 жылға дейін ежелгі Русьте тойланып келген деген дерек бар. Ұлыстың ұлы күні туралы мәліметтер антикалық және орта ғасырлық жазушылардың еңбектерінде кездеседі.
Ұлы Абай өзінің «Біраз сөзі қазақтың қайдан шыққаны туралы» жазбасында Наурыз тарихын көшпелі халықтардың «хибиғи», «хұзағи» деп аталатын көне заманына ұштастырады. Парсының «нау» сөзі әр түрлі өзгерістерге ұшырағанымен, сол мағынада көп халықтың тілінде сақталып қалған. Ол орысша нов (жаңа, ай), немісше нойе, латынша нео. Осылайша «нау» сөзі үнді-еуропалық халықтар дараланудан да бұрын пайдаланылған.
Ұлы ғұламалар Әбу Райхан Бируни, Омар Һайям тәрізді әлем таныған тарихи тұлғалардың еңбектеріндегі Шығыс халықтарының Наурыз мейрамын қалай тойлағаны жөнінде деректерге назар аударсақ, парсы тілдес халықтардың Наурызды бірнеше күн тойлағаны кездеседі. Яғни, олар Наурыз күндерінде әр жерде үлкен от жағып, оған май құйған. Жаңа өнген жеті дәнге қарап болашақты болжаған. Жеті ақ кесемен дәстүрлі ұлттық көже «сумалық» (кейбір өңірлерде «сүмелек» дейді) ұсынған. Ескі киімдерін тастаған. Ескірген шыны аяқты сындырған. Бір-біріне гүл сыйлаған. Үйлерінің қабырғасына дөңгелек ою – «күн символын» салған. Үйлеріндегі тіреу, ағашқа гүл ілген. Жамбы ату тәрізді түрлі жарыстар өткізген. Бұл күні кәрі-жас мәз болып, бір-біріне жақсы тілектер айтқан, араздаспаған.
Қазақ халқының нанымы бойынша Наурыздың алғашқы күндерінің бірінде жердің бетінде ерекше гуіл жүреді. Білетін адамдар мұны «жұмақтан шыққан қойлар бірінші болып сезеді, оларды баққан қойшы да байқайды» дейді. Мұндай күні бүкіл табиғат, жан-жануарлар, адамдар жандана түседі. Бұл күні шаш алуға, тырнақ алуға болмайды, әйтпесе, сал болып қаласың дейді. Айналадағы жан иесінің бәрі «әзден» кейін ғана ерекше күш-қуатқа ие болатынына сенген. Халықта мынадай қанатты сөз бар: «әз болмай, мәз болма».

Қазір қалай тойлап жүрміз?
Белгілі қостанайлық ғалым, филология ғылымдарының докторы Алмас Әбсадықтан Ұлыстың ұлы күнінің қазіргі сипаты жайында сұраған едік. «Наурыздағы жаңа жылды қарсы алу – шығыс елдерімен (парсы елдері) ежелден орнаған қарым-қатынас, ауыс-түйістің әсерінен қалыптасқан ұлттық дәстүр. Қазақтың Наурызында сыйлы қонақты ән-күймен, мол дастарханмен күту, ұлттық дәстүрлерді сақтау және оны жаңғырту сынды істер басым. Кішкене бүлдіршіндерімізді де осыған баулып келеміз. Батыстық жаңа жылды қарсы алуға қарағанда, Наурыздағы жаңа жылды қарсы алудың жалпақ жұртқа ортақ сауықтық сипатының мәні солғын, оның есесіне насихаттық нышаны басым… Біз де Наурызды қарсы аларда дүрлігеміз. Бірақ, біздікі басқаша. Оқу орындары ұлттық сипатқа бағытталған мерекелерді (ұлтық киім, ұлттық дәстүрлерді сахналау, айтыс, т.б.) ұйымдастыра бастайды. Жергілікті әкімшіліктер жалпақ жұрт болып тойланатын мерекеге түрлі бағдарлама жасап, байқаулар жариялайды. Алайда, оның бәрі кезекті есеп беруге бағытталған іс-шаралар жамылғысында қалатындай әсер бар. Оның белгісі мынадан байқалады: Қазіргі таңда Наурыз мейрамын қарсы алу қыстың ызғары кетпеген далаға қазаққы киіз үй тігу, ұлттық киіммен (әсіресе, бойжеткен қыздар мен жас жігіттер) тоңып-үсіп (бүйрегіне салқын, табанына ызғар өткізіп, далада ән-жыр айтам деп тамағына суық тигізіп) сыйлы қонақты күту, шығыс халықтарының ән-жырын айту сынды істермен ғана шектелуде. Біздіңше, Наурызды қазақтың көшпелі дәуірінен жеткен киіз үйді самсатып тігіп, далада қарсы алу міндетті емес. Киіз үй тікпесек, ол мейрамның мазмұны қашып, сәні кетіп қалмас. Бұл көрініс қазақ арасындағы Наурыз мейрамының идеологиялық астары көнерген сипатта қалғаны, кешегі империя бұғауынан құтылған кезде ұмытылған ұлттық дәстүрді қайта жандандыруға ұмтылған кезеңдегі әрекеттердің шеңберінде қалып қойып, заманға сай жаңғырмағанын байқатады. Оның үстіне, Қазақстанның солтүстік аймағында Наурыз айының соңына, яғни, сәуірге дейін («Сәуір болмай, тәуір болмас» деген сөз табиғаттың мінезінен туындаған) көктем келе қоймайды. Солтүстікке тән табиғаттың мінезі жаппай сыртқа шығуға ұмтылатын жұрттың көңіл-күйіне мазасыздық келтіреді. Наурызды ызғарлы суықта далада қарсы алу шарт емес. Жұртшылықтың мазасын алмайтын жылы жайларда, асхана, мейрамхана, мәдениет үйінде де мейрамдата беруге болады. Оның үстіне Наурызға тігілген киіз үйде ас-тағамның жылы жұмсақтарын дайындап ел ағалары мен шенеуніктерді күту де мейрамның мазмұнын ашпайтын, керісінше, одан жирендіре түсетін көрініс. Шынтуайтына келгенде, Ұлыстың ұлы күні біреуі бастықпын, бірі шенеулікпін деп шіренбей, оны ортақ мейрам деп қабылдауы қажет. Демек, мәселе мейрамның сауықтық сипаты мен мазмұнында тұр. Сауық-сайранға лауазымдық салмақты араластырсақ, ол мейрам емес, қарапайым, күнделікті қызмет күні болып қала берері анық», – дейді Алмасбек Әбсадық.
Ғалымның сөзімен толық келісуге болады. Расында, көбіміз бұл мейрамды әлі қабылдай алмай келеміз. Мифологиялық кейіпкер Қыдыр (Қадыр) атаны күту сенімі жоқ, түннің (бейнелеп айтсақ, қара күштердің) күнге (ақ ниетті күшке) жол беретін қасиетті уақытты күту де (21 наурыздан 22 наурызға қараған түн) санамызға сіңбеген. Рәміздік сипатқа толы наурыз көжені де толық мәнінде ұлықтай алмай келеміз. Оны кез келген адам аса қиындықсыз дайындай алатын шағын пакеттер түрінде жаппай шығару да жолға қойылмаған. Осы істі қолға алатын кәсіпкерлердің де қарасы байқалмайды.
Мерекені халық өзі жасамаса, оған біреу келіп жасап бермейді. Мейрамды сауық ете білу, сәнді қылу да өнер. Елімізде тұратын халықтың басым көпшілігі қазақтар. Сондықтан, Қазақстандағы Наурыз мейрамын жалпақ жұртқа ортақ ете білу – қазақ халқына сын. Әрине, қазіргі заманда ақысын берсең, бәрін істеп береді. Бірақ, ол өнерді істеуші өзінің қалауын да, деген де қосып, қойыртпақ жасайды. Содан келіп өкпелейміз: бізді құртты, дәстүрді аяққа басты, пәлен-түген деп. Ал Наурызды нақышына келтіріп халықтық мейрам-сауық ету тек өз қолымызда. Бұған қазақ мәдениетін уызынан жеріндірмей дамытуға үлес қосып жүрген өнер қайраткерлері, ұжымдары (кино, театр салаларындағы), БАҚ құралдары, әдебиет саласының өкілдері атсалысуы қажет-ақ. Наурызды тойлау алдымен биік өнердің деңгейінде шыңдаласа, қалың жұрт оны жалғастырып алып кетер еді. Бүгінгі сауықтық көріністердің барлығы кезінде өнердің қатал тезінен өтіп, кейін барып жалпылық сипат алғаны кәміл. Сондықтан, Наурыз мейрамына жалпы халықтық сипат беруде біздің ойланатын ісіміз көп, атқаратын шаруамыз шаш-етектен.
Асыс ҚАСЫМ