Мемлекеттік қызметшілер мемлекеттік тілді неге білмейді?

Биыл еліміздің тәуелсіздігінің 30 жылдығы тойланады. Әрбір қазақстандық үшін маңызды уақытты саралап, өткенге ой салсақ еліміздің жеткен жетістіктеріне мақтанасың. Бірақ, әттеген-ай да жоқ емес. Ол – ана тіліміздің мәселесі.

Жақында жазушы Роза Мұқанова Facebook-тегі парақшасында: «Таңертең емханаға анализ тапсыруға бардым. 28 бен 50 жас аралығындағы кілең қазақ. Бәрі жоғары білімді. Өйткені бұл клиника Президенттің іс басқармасына қарайды. Демек бәрі – мемлекеттік қызметшілер. «Соңы кім?», деп сұрадым, талон беретін аппарат істен шыққаны көрініп тұр. Бәрі одырая қарады. Шамасы, мынау не айтып тұр десе керек. «Соңы кім? Ауыздарыңа құм құйып алғанбысыңдар?». Енді түсінді, білем. «Я!», деді біреуі. Сонымен ұзын-сонар кезекте тұрмыз. Сенесіз бе? Бірде-бір қазақ өз тілінде кезек сұрамады, тіпті сөйлемеді де. Барлығы 100 пайыз орыс тілінде ғана қарым-қатынас жасап тұр. Бір адам, бір пенде өз ана тілінде тіл қатпады. Бұл не?.. Кінә кімде?.. Кінә қазақтың өзінде. Қазақ өзін сыйламайды. Қазақта намыс жоқ. Бүгін жылағым келді. Үйге әрең жеттім. Көңілім қалды.
…Ұлт ретінде тым болмағанда ішкі құпиямызды, ішкі қарсылығымызды да сақтай алмаппыз… Өзін өзі қорлыққа жеккен, көндіккен, болашағынан қорықпайтын, алаңдамайтын, мемлекеті тұрмақ, ұлты тұрмақ, өз қара басының, баласының қамын ойлау санада атымен жоқ, әр нәрсеге бір алдана салатын әуесқой, кіресілі-шығасылы ғана есі бар әйелдерді, еркектерді көрдім. Анығында «ата-аналарды» көрдім. Шошыдым!», деп жазып, осы көңілсіз көріністі һәм қоғамдық құбылысты «Ұлттың ұлы трагедиясы» деп атапты…
Бұл жазылып отырған көрініс күнделікті өміріміздің ащы шындығы. Мен жиырма жыл уақыт мемлекеттік мекемелерде өтетін жиындарға қатысып жүрмін. Осы уақыт ішінде өткен жиындардың біреуі де мемлекеттік тілде өтпепті. Жиналысқа жиылғандардың 90 пайызынан астамы қазақтар болса да орыс тілінде өтетіні неліктен? Айдан анық, қазақ тілін білмегендіктен. Сонда, осынша жылдар ішінде мемлекеттік тілді үйренуге мүмкіндігі болмағаны ма, әлде құлықсыздық па? Мүмкіндік болмады деп айту қисынға сыймайды. Тілдерді дамыту бөлімдері миллиондаған мемлекеттік қаржы жұмсап, қалағанынша мемлекеттік тілді үйретіп-ақ жатыр. Бірақ, 30 жылда ештеңе өзгермеді. Қазақ тілінің қолданыс аясы кеңімеді. Әлі күнге дейін мемлекеттік қызмет басындағылар жиналыс басында айтатын үш жол қазақшасынан аса алмай отыр. Сондықтан, жазушы Роза апамыздың жан айқайы жан жарасын қайта ашқандай.
«Тіл майданы» қозғалысының басшысы Қуат Ахметовтің сөзінше, қоғам қазақ тілінде сөйлеуі үшін заң жұмыс істеуі керек.
«Бізде бәрі көзбояушылық. Қазақша нан сұрай алмайтын ұлтқа айналдық. Ұлтына қарамастан қазақша нан сұрасақ «қазақша білуге міндетті емеспін» деп шу көтереді. Сол жерде жанжал басталады. Қазақстанның әрбір азаматы тіліне, ұлтына қармастан нан, сүтті қазақ тілінде сұраса және қазақша жауап беруін талап етсе, заң жұмыс істей бастайды. Сол жерге полиция қызметкерлерін шақырып, хаттама толтыруы керек. Әр қазақ осылай жасағанда ғана тіл майданы басталады», – деді Қуат Ахметов.
– Расында да, Қазақстан деген атауының өзі-ақ қазақ тілін меңгеруге үндеп тұрған мемлекеттің мемлекеттік қызметшілері мемлекеттік тілді неге білмейді? Мұндай масқара парадокске қалай жол беріліп отыр? Біздіңше, бұл, ең алдымен, қолданыстағы «Қазақстан Республикасының мемлекеттік қызметі туралы» заңда мемлекеттік қызметшілердің мемлекеттік тілді білуі турасында ешқандай талап қойылмағандығынан. Мәселен, бос мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға жарияланған конкурстарға қатысушылардан мемлекеттік тілде немесе орыс тілінде эссе жазу ғана талап етіледі. Ал «Қазтест» жүйесі арқылы мемлекеттік қызметке үміткерлердің мемлекеттік тілді білу деңгейі анықталғанымен, бұл жөніндегі көрсеткіш олардың жеке қасиеттерін бағалау кезінде мүлдем ескерілмейтін болып шықты. Нақты айтқанда, «Мемлекеттік әкімшілік қызметшілерді, мемлекеттік әкімшілік лауазымдарға орналасуға үміткерлерді тестiлеуді ұйымдастыру, бағдарламалары мен қағидаларына» сәйкес «Қазақстан Республикасының мемлекеттік тілін білуге арналған тестілеуден өту үшін мән белгіленбейді» екен. Бұл – қазақ тілінде бір ауыз сөз білмесең де мемлекеттік қызметке қабылдана бересің деген сөз.
Сонда мемлекеттік тілден мақұрым қалған мемлекеттік қызметшілер дайындаған заң жобаларын қазақшаға аударып жүргендер кімдер? Әрине, аудармашылар. Оларға сол үшін мемлекет қазынасынан жыл сайын миллиондаған теңге ақы төленеді. Егер соншама қаражат мемлекеттік тілді мінсіз меңгерген мемлекеттік қызметшілерге қосымша ақы ретінде төленсе, онда қазақ тілін білетін шенеуніктер қатары қалыңдап, ана тіліміздің шынайы мәртебесі аса түсер ме еді деген ой келеді. Белгілі жазушы айтқан «ұлттың ұлы трагедиясын» болдырмаудың бір жолы да осы болар еді, – дейді тіл жанашыры Кәрібай Мұсырман.
Мемлекеттік тіл мемлекеттік маңызды мәселе болғандықтан, ол азаматтық, патриотизм, мәдени тұтастық сияқты ұғымдармен тығыз байланысты. Түптеп келгенде, ол өңірдің, елдің ұлттық қауіпсіздігі, әлеуметтік тұрақтылығы мен интеллектуалды даму мәселесі де. Сонымен бірге, мемлекеттік тіл – мемлекеттің бет-бейнесі, туы, Елтаңбасы, Әнұраны сияқты рәмізі болып табылады. Ол – азаматтық патриотизм мен Отанға деген сүйіспеншіліктің негізі бола отырып, ел азаматтарын біріктіретін күш. Тіл – елдің мәдениетін қалыптастыратын ұйтқы, ұлттық бірліктің негізі, адамның рухани және имандылық қасиеттерінің басты факторы. Тіл білу халықты, оның тарихын, тұрмысы мен әдеп-ғұрпын және салт- дәстүрлерін терең тануға жол ашады. Басқаларға ұлттық мемлекет ретінде танылғымыз келсе, біз ең алдымен қасиетті ана тілімізді сақтауымыз керек, оны үйренуге ұмтылуымыз керек. Тілі жоғалған күні ұлттың өзі де жоғалатыны белгілі. Тілін жоғалтып, артынан өздері ұлт ретінде құрып кеткен халықтар қаншама. Тек бұрынғы Кеңестер Одағының шеңберінде ондай халықтар ондап саналады. Біздің тіліміз ең ескі, тамыры тіптен тереңде жатқан тілдердің бірі. Мыңдаған жылдық тарихы бар сол тілді қайта жаңарту, оның қолдану аясын кеңейту, жүздеген жылдар бойы отаршылдықтың әсерінен бағы ашылмай келе жатқан қасиетті тілімізді от басы-ошақ қасынан төрге шығару әрбір тіл білетін азаматтың алдында тұрған үлкен міндет деп білемін.
Мемлекеттік тіл – бүкіл қазақстандықтардың тілі. Сондықтан да мемлекеттік тілдің проблемасы – тек қазақ халқының ғана проблемасы деп қарауға болмайды. Әлемдегі барлық өркениетті елдердегідей мемлекеттік басқару жүйесінде қызмет істейтіндердің бәрі бұл тілді білуге міндетті. Онсыз ол мемлекеттік тіл болып есептелмейді. Конституциялық талап осы. Оған қоса мәдениеті жоғары адам басқа тілдерді білуге өзі де ұмтылуға тиісті. Басқа шет елдерде халқының тілін білмесең, лауазымды қызметке орналасуды былай қойғанда, тіпті күніңді де көре алмайсың. Республикамызда мемлекеттік тілдің қолданылу аясын кеңейту – бүгінгі таңдағы өзекті мәселе. Ал бұл істің шешуі шыдамдылық пен табандылықты талап етеді және тілді үйрету зорлықпен емес, шынайы ынтамен ыңғайланатын шаруа. Қазақ тілін білуге міндеттеу ешкімнің құқығына қол салғандық болмайды. Мемлекеттік тілді білу – кәсіби талап. Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халықтары ассамблеясының сессиясында :
«Қоғамға біздің тіл саясатымыздың мәнін тереңірек және дәлірек түсіндіру керек… Қазақстандағы жастар мынаны білуі тиіс: мемлекеттік тілді білмейінше, мемлекеттік органдарда, қызмет көрсету саласында, құқық қорғау органдарында немесе сот саласында жұмыс істеуге мүмкін болмайды. Мемлекеттік тілде қойылған сұрақтарға сол тілде жауап беруге тура келеді. Уақыт бар, мүмкіндік бар, мемлекеттің қолдауы бар – өз функцияларыңды қажетті деңгейде жүзеге асыру үшін тілді үйрену керек. Бұл әбден қалыпты және өркениетті шарт» – деген сөзінен-ақ мемлекеттік тілдің маңыздылығын нақты түсініп, қорытынды жасауға болады.
Сулейман МҰРАТҰЛЫ