Домбыра туралы наным-сенім

Домбыра бойында жаратылыспен тіршілік атаулының құндылықтары мен дыбыстары тоғысқан. Сондықтан да бұл музыкалық аспап негізінен әлеуметтік-рухани қажеттілікке негізделген.

Қазақ біреу ауырып, тәуір болып келе жатса, «беті бері қарапты», ал ауруы меңдеп халы нашарлап кетсе «ой, болмас, беті әрі қарап кетіпті» дейді. Осы сияқты белгілі күйші, әнші дүниеден өткенде оның домбырасының бетін қабырғаға, керегеге қаратып іліп қоятын салт болған. Жылы өткен соң ізін жалғаған шәкірттеріның біріне сыйлаған. «Өйткені, тартылмаған домбыраның үні санаулы жылдарға дейін ғана шыдайтынын екінің бірі біле бермес. Күй аңсап, жырға жұтынған домбыраның ызыңдап өзінен-өзі дыбыс шығаратын кездері болады екен. Осы кезде мұңлықты қолына кім алса соған домбыра киесі қонады-мыс. Халық жадында қалған аңыз әңгіме осылай дейді. Содан кейін тартылмаса қандай шешен домбыра болса да оның әсем үні ішіне түсіп кетеді. Сөйтіп ол да «өледі» екен. Қол-аяғы қозғалыссыз жатқан адам бойына қан жүгірмегендіктен, бір жылдан соң салға айналады. Әрі қарай оның аяғын бастыру үшін де үлкен күш керек. Домбыра да солай! Тартылмай құр тұрған домбыра – өлі домбыра». [Жүсіп Б. Домбыра не дейді? // Кентавр. 25.05.2007].

Бұл аңыз, миф болғанымен, негізінде шындық жатқанына музейлерге барып, онда тұрған домбыраларды тартып көргенімізде көзіміз жете түсті. Бірде-біреуі дұрыс үн шығармай мыңқ-мыңқ етіп қалған.

«Көктер мен жердің әрі арасындағылардың және Шығыс жақтардың Раббы… Тәңірі бір Алла деп [Құран Кәрім. Қазақша мағынасы және түсінігі. Саффат сүресі. Сауд-Аравиясы, Мәдине. Құран-Шәриф баспа комбинаты, 1991. 446 б.] келетін сөз. Алла жаратқан күллі құбылыстардың бастауы, пайда болу түп-тегі шығыс әлемінен екендігін нұсқайды. Мұның өзі түрік тайпалары мен халық тары арасындағы ішекті-шертпелі аспаптардың әу баста пайда болуы шығыстық әлемге тән екендігін көрсетеді» [Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. – Алматы: «Алматы кітап» баспасы, 2008. 214 б.].

Шығыста дәуірлеген музыкалық-эстетикалық теорияларға сәйкес олар музыкаға тәңірлік рух деп сенгендіктен, саз бен сөзді ажырағысыз бірлікте қарағанын фольклор танушы ғалым Берік Жүсіп те айтады [Жүсіп Б. Қазақстандағы этностардың музыкалық мұрасы //Қазақ әдебиеті 20.01.2016].

Бұған қазір дәлел көп. Соның бірі – Алматы облысының Жамбыл ауданындағы Майтөбе жайлауының тау биігіне, (б.зд VI-VIII ғғ.) тасқа қашалып салынған домбыра бейнесі.

Ескерткіш жартасты анықтаған этнограф ғалым Сәбетқазы Ақатаев: «…Ерте дүние суретшісі осынау көне аспапты құрметтеу рәсімін жасап, биік тау басына жасап, биік тау басына шығып тұрып, тас бетіне қашап-қырнап түсіруді қоғамдық қажеттілік деп түсінген», – дейді. [Ақатаев С. Откуда ты, домбыра? Вечерный Алматы, 1988, 9 тамыз].

Емдік қасиеті бар, рухани жаңаруға жол ашатын заттардың бірқатары ғылым-білім кітабы қасиетті Құран дұғаларымен байланысты болып келеді. Тәңірдің қалауына іліккен адамдар ол белгілеп, ен таққан заттарды пайдаланып, дауа алып, жаңа рухани сана өзгерісіне түседі. Көк Тәңірі Алла Тағала белгілеген заттың бірі – сана домбыра (О.Сандыбайұлы). Алланың қалауымен Қорқыттың қобыз күй-сазына Пайғамбарлыққа белгіленгені секілді сана домбыраға белгіленген адам Аллаға бас иіп, онымен үнемі байланыста болып, бес парызды бұлжытпай орындауы тиіс. Бұған бой ұсынбаған адам сана домбыраны пайдалана алмайды. Қасиетті Құранда: «…Көк періштелерінің әрқайсының қолында домбыраға ұқсас әлдебір алтын аспап…» деп келетін Тәңірлік ұғым бар [Інжіл-Шариф. Аян тақырыбы. – Стамбул. 2002. 639 б.].

Бұл жөнінде халық емшісі былай дейді: «…Ресейдің әйгілі қаласы Санкт-Петербургте үш рет халықаралық дәрежеде өткен «Рухани тіршілік» тәжірибесіне арналған ғылыми жиындарға қатыстым. Сана домбыраны сонда тәжірибеден өткіздім. Домбыраны жалғыз ішекпен тартқанның өзінде шағын бір оркестрдің шығаратын дыбысын бере алатынына, құпия әріптердің дыбысталу үніне дейін естірте алатынына таңғалысты. Бұл енді біздің ақыл ойымыздан, жерлік санамыздан жоғары тұрған дүние. Бұған зерттеу жүргізіп, ғылыми жолмен түсіндіру қажет» (X-XIV).

Дінтанушы ғалым-емшілер мен жоғарғы дәрежедегі бақсылар қолданатын «материалдық жұлдыздар», «рухтар галактикасындағы жұлдыздар» деген сөздер бар. Рухтар галактикасындағы жұлдыздармен Алланың қалауына іліккен ерекше жаратылған адамдар мидың кейбір қасиеттері арқылы байланысқа түсе алады. Бұл құбылыс Алланың қалауына белгіленген сібірлік түрік бақсыларының рухтарымен байланысқа (трансқа) шыға алатын «көктің тоғызыншы қабаты» деп аталатын түсінікке келеді.

Сана домбыраның қолданылуы мен жасалуы кәдімгі домбыраларға ұқсас болғанымен, өзіндік ерекшеліктері бар. «…Сана домбырамен ән, жыр, терме, күй орындап, адам рухын тазартуға болады. Домбыраның шанағы ақ қайыңнан, ақ шәмшаттан тұтас шауып жасалады. Бет қақпағының қалыңдығы 7 мм етіп жасалса, емдік қасиеті зор болады. Басы қошқар мүйіз етіп ойып жасалып, қақпақ бетіне шағын айна, төрт ай, жұлдыз белгісі, «тәңірлік дұға», үндестік иірім, үш тау және қызғалдақ белгісі салынады. Беті табиғи желіммен немесе ағаш шегемен жабылады. Сана домбыра емдік дауа домбыраға айналу үшін қасиеті зор адыраспан мен мәусектің кепкен 8 тамырын шанақтың саға тұсына арасы 1 см болып келетін ұяларға тікесінен орнатылады. Үстіңгі ішек – ешкі ішегінен, астыңғы ішек – қойдың ішегінен, пернелері үш айлық еркек қозы ішегінен тағылады. Ол үшін қазан мен қараша айларында төрт жасар ешкі мен қозыны екі күн ашықтырып ұстап сояды. Аштықа ұсталған қозының ішкі ащы ішектері таза болып келеді. Осы ішектерді қос уыс адыраспан салынған қайнаған суға 15 минут бұқтырып, суыған, сүзілген емдік тұнбада 20-25 минут қанықтырады. Қой ішегі – оңға, ешкі ішегі – солға иіріледі. Сана домбыраға табиғи түрде дайылдалған желім қолданылуы міндетті. Ол үшін екі жасар өгіз терісінен екі келідей кесіп алып оны жүнінен тазартады. Жабық ыдысқа бес литр су құйып, екі күн бес сағат бойы қайнатады. Қайнатып жатқан кезде Аллаға сиынып (Ха Мим) дұғасын он бес рет қайталау қажет» (X-XV).

Сана домбыра бетіне салынатын белгілердің аспандық және жерлік мағынасы бар. Мәселен, «жұлдыз» адам өмірінің аспан жұлдыздарымен байланыстылығынан хабар береді. «Тау» қазақ ұғымында биіктік пен асқақтықтың символы, «қызғалдақ» қасиетті наурыздың келгенін білдіретін алғашқы өскін-гүл саналады. Ал «қошқар мүйіз» қазақтардың ұғымында өмірдің бастауы, тіршіліктің тірегі саналғандықтан, қошқар мүйіз ою-өрнек үлгілерінің атасы және қасиетті құрбан малы деп есептеледі.

Түрік текті халықтардың көпшілігінде қолданылатын домбыра негізінен тек бір-ақ нұсқада жұмыр шанақты, мойны ұзынша болып келеді. Ал қазақтар арасында олардың архаикалық көне үлгісінен бастап қазіргі «абыз домбыра» (Ж.Тұрдығұлов), «сана домбыра» (О.Сандыбайұлы) нұсқасына дейінгі дамыған үлгілері қалыптасты. Мұның өзі домбыраның тек алтын арқау жіптер арқылы жоғарғы әлемдегі (космололгия) ата-балалар рухынан тарап жалғасады. Сондықтан да қазақтардың бойындағы домбыраға деген құштарлық, оны киелі санап, ерекше қастерлеуі – сана болмысы, түйсік астары, аян алуы арқылы сіңірілген. Домбыра аспабына деген мұндай ерекшелік жер бетіндегі бірде-бір халықта кездеспейді. Зерттеуші-ғалымдардың «қазақ домбырасы толық зерттелмей жатыр» деуі, екі ішекті құр ағаш сияқты болып көрінетін домбыраның «қатпары мол жұмбақ сыры, табиғи қоңыр үні» (Ж.Нәжімеденов), «адам санасын тәрбиелейтін емдік қасиеті» (О.Сандыбайұлы) секілді әркімнің түсінігіне көне бермейтін көзге көрінбейтін тылсым қасиеттеріне қарата айтылып жүрсе керек [Қазақтың дәстүрлі музыкалық аспаптары. –Алматы: «Алматы кітап». 2008. 216-217 бб.].

Күйдің тәңірлік наным-сеніммен байланысты екеніне айғақ боларлық тарихи этнографиялық мысалдар да бар. Түркі халықтарының қағандық заманында қағанның алтын үзікті ақ ордасында әрбір атар таңды күймен қарсы алу дәстүрі болған. Дәлірек айтқанда, мұның өзі дәстүрден гөрі тәңірлік наным-сенімнің бір рәсімі ретінде атқарылған. Қаған ордасында тартылатын күйдің саны бір жыл ішіндегі күндердің санына сәйкес 366 болған. Мұны «Тәңірінің 366 тармақ күйі» деп атаған. Жыл басы көктемдегі күн мен түннің теңесер күніне / наурыздың 22-23-і/ басталып, бұл күнді «Ұлыстың ұлы күні» деп, ұланасыр тойға айналдырған. Ұлыстың ұлы күнінде бүкіл қағанаттың үміт-тілегін тәңірге жеткізетін 9 күй тартылған. Күй әдетте Тәңірінің тілдесі болып саналатын бақсының бас аспабы қобызбен тартылатын болған. Байырғы грек тарихшысы Квинт Курций Руф /б.з.д I ғ./ өзінің «Ескендір жорығы» деп аталатын еңбегінде Орта Азия көшпелілерінің Ұлыс /наурыз/ мейрамын қалай тойлайтынын жазады. Ұлыс күні таң шапақ шашар сәтте қаған ордасының үстіне күн бейнелі жалау көтеріліп, қотанға өңшең қызыл мауытыдан киім киген 365 бозбаланың шығатынын, сонсоң бір жыл бойындағы тәулік санын білдіретін 365 бозбаланың меркені бастайтынын тамсана суреттейді / Квинт Курций Руф. 1951/. Осынау тәңірлік наным-сенім туралы музыка зерттеуші Әбдіқадыр Мұрағи да өзінің «Зүбдәтел әдуыр» деген кітабында былай депті: «Түркі-монғол ән күйі мынадай үш бөлімге бөлінеді: музыка құралында ойналатын бір түрі бар. Оларды «кектер» деп атайды /көкһа/, енді дауыспен айтатын түрлерін «ыр» және «дола» деп атайды…Ал, қытай /ру аты / елінде күйдің саны 366 болады, бір жылдың ішінде қанша күн болса, соның сонша күйі болады. Оның әр біреуі бір күнде ханның алдында тартылып отырды. Бұлардың ішінде ең асыл және ең ірісі 9 күй / Жұбанов Қ. 1966, 309-бет/.

Сөз орайында Әбдіқадыр Мұрағи өз еңбектерін парсы тілінде жазғанымен, түркі тілдес халықтың өкілі екенін айта кеткен жөн. Бұл деректі түріктің музыка зерттеушісі Рауф Екта өзінің «Ескі түрік мусики алетлері» /«Яни тәтәбірлә мәжмуғасы»/ деген мақаласында келтіріпті.

Тәңірлік наным-сенім күйді кие тұттырғандықтан, күй халқымыздың өмір салтына, тіршілік-тынысында елеулі орын алған. Оның мысалы мың сан. Мәселен, қазақ күйлерінің туу себептеріне қарай «арнау күйлері», «сый күйлері», «тілек күйлері», «хабаршы күйлер», «естірту күйлері», «бәсеке күйлері», «емеурін күйлері», «құлақ күйі», «еліктеу күйлері» деп, саралап танитын дәстүр бар. Аты айтып тұрғандай дәулескер күйші өзінің жүректен шыққан күйлерін өмір құбылыстарына, жеке адамның қылық-қасиетіне арнайды, сыйға, тартады, тілек етеді, күймен хабар береді, естіртеді, емеурін етеді, сондай-ақ басу айтқандай жұбатады немесе бірге қайғырып жоқтайды. Дүниеге келген нәрестені домбырамен ауыздандырып, құлағын күймен ашса, дүниеден адам көшіп, көз жұмғанда ет жақындарына ауыр қазаны күймен естіретін дәстүр болған. Дүкенұлы Ықыластың «Айрауық», Шоңманұлы Тоқаның «Төрт толғау» сияқты күйлері өлімді естірту, жоқтау үстінде дүниеге келген азалы сарындар. Әйгілі ғалым Уәлиханов Шоқанның өлімін әкесі Уәлиханов Шыңғысқа қобызшы Қанқожа мен сыбызғышы Тулақ сөзбен емес, күймен естірткен / Марғұлан. 1961, 87-89- беттер/.

Бұл мысалдар күй тілінің айтқыштығын, сезім қозғағыштығын аңғартып қана қоймайды. Одан да гөрі мәнді қасиеті-күй тілінің өмір-тіршілік құбылыстары туралы нақтылы хабар бере алатындығы. Яғни, күйдің мүмкіндігі эмоциялық әсермен шектелмейді, сонымен бірге информаторлық міндет те атқарады деген сөз. Бұл ойды одан әрі тереңдете ден қойсақ, бүкіл халқтың сөйлеу тілінен басқа, екінші бір тілде – күй тілінде түсінісе алатын рухани сапасын аңғарамыз. Сөз жоқ, бұл – музыкалық мәдениет тарихындағы құдірет құбылыс [Тарақты А. Күй шежіре, – Алматы: КРАМДС – Яссауи, 1992. 33-35 б.б.]

Үнділер саз өнерін тәңірінің күбірі деп бағалап «әр түрлі дыбыс қатпарларды зерделеудің арқасында кейбір кәсіби орындаушы-сазгерлер дыбыстардың белгілі бір комбинациясын жасау жолымен кейбір табиғат құбылыстарын болдырмауды немесе соның алдын алу арқылы өз қалауындағы нәрселерді іске асырған деп есептеген» [Жүсіп Б. Қазақстандағы этностардың музыкалық мұрасы //Қазақ әдебиеті 22.01.2016].

Біздің бақсы-балгерлер де осындай түсінікте болған. Қандай ұқсастық?!

Сондықтан да ұста мен бақсы тылсыммен тілдесе алады. Бұл екі тұлға да дәнекерші, қауымнан бір саты жоғары әлеуметтік мәртебеге ие екендігі ғылымда дәлелденген. Сол себепті қазақтар ертеде бақсы мен ұстаны қауымнан оқшау жерлеген [Аршабеков Т. Жерлеу рәсімінің Сарыарқа өңіріндегі ерекшеліктері. Алматы: «Ғылым». 2001. 319 б.].

Бұған Абайдың «Сегіз Аяқ» атты өлеңіндегі:

Моласындай бақсының

Жалғыз қалдым тап шыным, – деген жолдар да куә.

Үнділердің музыкаға байланысты наным-сенімдері ғана емес, музыкалық аспаптары мен музыкасы да қазақтарға жақын екен. Болат Сарыбаев бір топ өнерпаз жастардан құралған ансамблмен Бүкілүнділік жастар және студенттер федерациясының шақыруымен Үнді еліне достық сапармен барып қайтқанын, сол сапарда Үнді халқының музыка мәдениетімен танысқанын айта келіп: «Үнді аспаптарының тарихын, орындаушылық дәстүрін біліп, көрген мағұлматтар алдық. Олардың кейбір музыкалық аспаптарының біздің аспаптарымызға ұқсастығы бізді қызықтырды. Сол себептен осы сапарымызды пайдаланып, үндінің 14 музыкалық аспабын ала қайттық» [Сарыбаев Б. Үнді сапары. Қазақтың музыкалық аспаптары. – Нұр-Сұлтан, 2019. 322 б.] – дейді.

Қазақта атақты күйші, домбырашы, әнші дүниеден өткенде оны домбырасымен бірге жерлеу рәсімі болмаған. Өйткені домбыраны бірге көму өнерді көму деп білген.

Алла Тағала: «Кім жақсы амал жасайды екен деп сендерді сынау үшін өмір мен өлімді жараттым» («Мүлік» сүресі, 2-аят). Хадисте де Мұхаммед (с.ғ.с): «Біреуді жақсы жолға бастаған адамға және сол жолға түскен адамға ерекше сауап жазылып тұрады» дейді.

Домбыраны сөйлетуші де халықты тек жақсы жолға бастауды көздейді.

 Серікбай ОСПАНҰЛЫ,
А. Байтұрсынов атындағы Қостанай
өңірлік университетінің профессоры